مقاله :نقش مسجد در رشد فرهنگی واجتماعی افراد
محقق : زهرا حسن زهی(طلبه پایه 5)
مسجد، کانون جوشان چشمه‌های فیاض معنویت و صفاست. مسجد کانونی است برای همنوا شدن مؤمنین در پرستش ذات ربوبی ومکان سیر وسلوک پرنده‌ی روح در دنیای پر رمز و راز روحانیت و معنویت. مسجد جایگاه تعلیم و تعلم، تزکیه و تهذیب نفس است، مسجد، خانه مهرورزی انسان مؤمن، با خداوند و مهیا شدنش برای ساختن هرچه بهتر خود وجامعه خویش است.در ذیل به برخی از کارکردهای فرهنگی واجتماعی مسجد اشاره می گردد .
1- تقویت معارف دینی و تبلیغ اسلام
مسجد مرکزی فرهنگی است که مردم را شبانه روز (یا دست کم سه نوبت) به سوی خود فرا میخواند و فرهنگی را ارائه می‌دهد که به جای تکیه بر امتیازهای ظاهری و اختلاف های قومی، بر ویژگی‌های مشترک تاکید ورزیده، ارزش های اجتماعی مشترک انسان ها را در قالب فطری و الهی حیات می بخشد. این جهت دهی از روزهای آغازین صدر اسلام، در سخنرانی ها و گفتگوهای علمی و فرهنگی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با مردم و سران قبایل گوناگون آغاز شد و معیارهای جدید برای بشریت به ارمغان آورد که مهم ترین آن ها ارزش گذاری بر مبنای تقوا و پرهیزکاری است. همچنین پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) افرادی را که پرورش یافته ی مکتب فرهنگی خودش هستند، را که میتوان عبدالله بن ام مکتوم، عبدالله بن رواحه و معاذبن جبل را نام برد.
از دیگر فعالیت های فرهنگی وجود کتاب و کتابخانه در مسجد است. عدم دسترسی مسلمانان به کاغذ و محدود بودن افراد با سواد، امکان تهیه‌ی قرآن را در صدر اسلام دشوار ساخته بود از این رو، در جهت حفاظت از آن قرآن های دست‌نویس و امکان استفاده عمومی، این نسخه‌ها در مساجد نگهداری می شد.( دفتر مطالعات وپژوهش‌های مرکز رسیدگی به امور مساجد، 85، ص221)
آموزش به تازه مسلمانان یکی از جلوه های کار فرهنگی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مسجد بود. افراد تازه مسلمان با آنکه قصد گرویدن به اسلام را داشتند، به آموزش های ویژه‌ای نیازمند بودند . اینان معمولا با حضور در مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آموزش‌های مسجد را فرا می‌گرفتن و در مسجد به طرح پرسش ها و شبهاتی که در ذهن داشتند می پرداختند[1]که این امر موجب تقویت معارف دینی می شد .
دامنه‌ی فعالیتهای فرهنگی پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) در مسجد تنها در برگزاری مجالس سخنرانی و تشکیل کلاسهای آموزشی محدود نمیشود بلکه جلوه های رفتاری پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بیش از هر چیز مسجد را به کانون هدایت حق جویان، مبدل ساخته بود. پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) محیط مسجد را کاملا یک محیط فرهنگی می دانستند تا جایی که در حضور آن حضرت و با اجازه ایشان در مسابقه شعر و سخنرانی در مسجد برگزار میشد و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ضمن ابراز خرسندی از این کار، با حوصله و بردباری کامل با چنین مسائلی برخورد می کردند. ابعاد فرهنگی مسجد یک رسالت اساسی و بنیادین نهاد در تمامی اثرها و مکان هاست. مسجد با ویژگی های مهمی که دارد برای همیشه مرکز آموزش های مبانی دینی و معارف اسلامی است از این رو مسجدی که نقش موثر خود را در زمینه های فرهنگی ایفا نکند در حقیقت از ادای بخش مهمی از رسالت خویش باز مانده است .( موظف رستمی، 85، ج2،ص27)
مسجد با داشتن شرایط ویژگی های خاص خود باید مکانی برای جذب جوانان باشد گستردگی فعالیت ها و امکانات مسجد از نقاط قوت آن است. امروزه با توجه به ابزارها و شیوه های نوین فرهنگی و تحولات عمده در مسائل علمی-آموزشی مساجد بدون امکانات و فعالیت های گوناگون و عدم اختصاص فضای مناسبی در این جهاد، توان رقابت با سایر مراکز نخواهد داشت. یکی از فضاهایی که ایجاد آن در مسجد موجب جذب نسل جوان می گردد، ایجاد کانون فرهنگی در مسجد است. مدیریت صحیح و برنامه ریزی از سوی مسئولان و رابطان مسجد برای جذب امکانات، هم برای جوانان مفید است و موجب جذب آنان می شود و هم برای جامعه سودمند است.
2-افزایش آگاهی های سیاسی و اجتماعی
از مهم ترین نقش های مسجد، رشد آگاهی های سیاسی و اجتماعی نیروهای حزب الله و حل مشکلات مردم است که از اهمیت بسیاری برخوردار می باشد.
در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، جهت گیری های سیاسی اسلام در قالب آیات قرآن مطرح می شد. این آیات، گاهی در برابر کفار، یهود و منافقین موضع گیری میکرد و زمانی توطئه های دشمنان را افشاء می نمود، از نشست های سرّی و نقشه های شوم آنان پرده بر میداشت، به شایعات دشمن پاسخ می داد، شبهات آنان را مطرح و به نقد می کشید. بهانههای افراد ضعیف الایمان را برای فرار از جنگ مطرح و مؤمنین را به بهشت جاودان بشارت می داد، فراریان از جنگ و مرگ را نکوهش می کرد و اطاعت از فرماندهی را توصیه، وحدت را تکلیف و پرهیز از اختلاف در امت اسلامی را وظیفه دینی معرفی می کرد .
امروزه نیز روحانیون میتوانند با بیان آیات قرآن و روایات معصومین (علیه السلام) در مساجد، تطبیق آن مسائل سیاسی زمان، نیروهای مؤمن را تقویت کرده، توطئه های کفار و منافقین زمان را مطرح، و مسلمانان را برای رویارویی با جبهه پلیدی آماده سازند.
در این عرصه باید دقت شود که مساجد به مسائل جناحی جزئی وارد نشده و موجب جذب عده ای از مومنین و طرد دسته دیگر نگردد؛ بلکه با ایجاد انفاق و اتحاد در جبهه مؤمنین، صفی واحد در برابر کفر و نفاق ایجاد کند[2].(ماهنامه مبلغان،83،ش59،ص3)
مسجد کانون مقبولیت حکومت نیز بوده و هست برگزاری انتخابات در مساجد در حقیقت بیعت با نظام اسلامی و حاکی از اسلامی و عبادی بودن این عمل و اخذ آرا در جو سالم و آزاد مسجد، نشان دهنده مقبولیت یک نظام دینی از سوی مردم است. (www.hawzah.net)
3- مسجد مرکز یافتن دوستان الهی
هیچ انسانی در زندگی اجتماعی خویش از دوستان خوب بی نیاز نیست. دوست، خوب مُعین و یاور انسان در طّی راه سعادت و کمال و یار و غمخوار او در عرصه بروز مشکلات و سختی هاست. مشکلاتی که لازمه اجتناب ناپذیر عالم بشری و زندگی اجتماعی است. و هیچ انسانی هر قدر هم که توانا و نیرومند باشد گریزی از آنها ندارد. بنابراین مسأله دوستیابی و اینکه انسان، دوستان صمیمی و همدل خویش را از میان چه افرادی برگزیند، از اهمیت خاصی برخوردار است.(نوبهار ، 72،ج1،ص30)
یکی از مراکزی که در روایات، به عنوان کانون یافتن دوستان خوب و صمیمی مطرح شده مسجد است. امام صادق (علیه السلام) نیز انسان های مسجدی را از برترین و برگزیدگان جامعه معرفی نموده و به فضل بن عبدالملک فرموده اند:« ای فضل! از هر جمعی تنها آنان که (در فضایل) از همه برترند و به منزله الگو برای گروه خویش هستند به مسجد می آیند و از اهل هر خانه ای تنها برگزیدگان آنها به مسجد می آیند. ای فضل! کسی که با مسجد انس دارد حداقل یکی از توفیقات زیر نصیب او خواهد شد. یا اینکه موفق به دعایی می شود که خداوند به برکت همان دعا او را به بهشت میبرد یا اینکه دعایی می کند که خداوند به سبب آن، بلای دنیا را از او دور می کند و یا اینکه دوست و برادری پیدا میکند که از او در مسیر الله استفاده میکند».(همان ،ج1،ص32)
به هرحال حیا از انسان های موحد و مؤمن امری نیکو و پسندیده است و رفت و آمد به مسجد علاوه بر آنکه روح ایمان و توجّه به عظمت خداوند را در انسان تقویت میکند، زمینه آشنایی و ارتباط او را با افراد مؤمن و صالح نیز فراهم می نماید و این امر خود یکی از عوامل و اسباب دوری از گناه و انحرافات خواهد بود.(همان، 72،ج1،ص29)
4-تقویت روحیه تعاون و همیاری
گفتگو پیرامون مشکلات اجتماعی و چاره اندیشی برای رفع آنها، هنگامی به نتیجه نهایی می رسد که اقداماتی عملی را نیز در پی داشته باشد. مسجد، پایگاه عمومی مسلمانان، محل حضور قشرهای گوناگون است. از این رو جایگاه مناسبی برای تعاون اجتماعی مسلمانان و مشارکت آنان در راستای رفع نارساییهای اجتماعی.
امام رضا (علیه السلام)، باب علمی است که صدها باب علم دیگر از آن به روی انسان گشوده می شود کارهایی مانند جمع آوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدامات برای تسهیل ازدواج زوجهای جوان، برنامه ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران و اموری از این دست، همگی از مصادیق تعاون بر«برّ و تقوا»است. در سایه برنامه ریزی صحیح می توان این گونه کارهای خیر را به خوبی در مسجد انجام داد.
البته پرداختن بدین امور باید به گونه ای باشد که به نام و نشان و آبرو، کرامت و عزت افراد آسیبی وارد نکند.
متاسفانه گاه مشاهده می شود شیوه های کمک و دستگیری از مستدمندان و نیازمندان در برخی از مساجد به گونه ای است که عزت و کرامت انسانی را مخدوش می سازد.(نو بهار ، 72،ص48)
5-مسجد کانون وحدت و همبستگی
مسجد کانون اتحاد و همبستگی و انس و الفت مسلمانان با یکدیگر است که مردم هر منطقه و محله را روزی چند نوبت در کنار هم در نمازهای جماعت،جمع و با هم مانوس می سازد و مسجد جامع و جمعه هفته ای یک بار همه ی اجتماعات مساجد را یک جا جمع و متحد می سازد.عبدلکریم بی آزار شیرازی در کتاب خویش می گوید: «مارسل بوازار اسلام شناس سوئیسی راجع به نقش نیرومند مسجد در فرهنگ، اقتصاد، سیاست و وحدت چنین می نویسد: «مسجد، عامل نیرومندی در همبستگی و اتحاد مسلمانان جهان است و اهمیت اجتماعی و فرهنگی آن را از این بابت نمی توان نادیده گرفت ، مخصوصاً، در روزگار معاصر که مسلمانان شور و حرارت صدر اسلام را دگر بار از خود نشان می دهند، مساجد به صورت مراکز تربیت روحانی و پایگاه جنبش امت مسلمانان نسبت به ستمگران و سلطه جویان در آمده است و به تدریج مساجد موقعیت سال های نخستین صدر ظهور اسلام را به دست آورده اند».(بی آزارشیرازی،77،ص22)
از همان ابتدا مسجد به عنوان کانون همبستگی مسلمانان به تحکیم پیوند ها و تبادل آرا در امور دینی و خیریه ی مسلمانان همت گماشت. در روز ،پنج بار نماز جماعت به امامت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بر پا می شد و بنابر نقل صحیحین پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برآن شدند، تا خانه های تارکان جماعت را آتش بزنند و نمازهای هفتگی جمعه و سالیانه عید فطر و قربان نیز در مسجد اصلی (جامع ) شهر بر پا می شد . با توسعه ی شهر ها و افزایش جمعیت، برخی ائمه اجازه دادند که نماز جمعه متعدد شود . همچنین ذکر خداوند در مساجد تنها منحصر به وقت بر پایی نماز نبود، بلکه تمام اوقات شبانه روز را شامل می شد. از انجا که مسجد در تحکیم پیوند های برادری ، هم سان کردن خواسته ها ، نزدیک کردن ثروتمند و فقیر و پیوند دادن قوی و ضعیف ، تاثیر به سزایی داشت ،حادثه مسجد ضرار پیش آمد. دوازده منافق حسود با انگیزه زیان رساندن به مسلمانان و گسستن وحدت آنان ، مسجدی را برای مقابله با رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بنا نهادند که بیشتر به کانون توطئه و فساد شباهت داشت .آنان از رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم) خواستند، تا با خواندن نماز مسجد را افتتاح کند. پیامبر (صلی الله علیه وآله و سلم) در صدد اجابت خواسته ی آنان بر آمد که خداوند متعال این آیات را نازل کرد: « و الذین اتخذوا مسجدا ضرارا و کفرا و تفریقا بین المومنین.
و ارصاد لمن حارب الله و رسوله من قبل و لیحلفن ان اردنا الا الحسنی و الله یشهد انهم لکاذبون لا یزال بنیانهم الذی بنوا ریبه فی قلوبهم الا ان تقطع قلوبهم و الله علیم حکیم؛ آن مردم منافقی که مسجدی برای زیان اسلام بر پا کردند و مقصودشان کفر و عناد و تفرقه ی کلمه میان مسلمانان ومساعدت با دشمنان دیرینه ی خدا و رسول بود و با این همه، در قسمتهای موکد یاد می کنند که ما جز قصد خیر و توسعه ی اسلام نداریم ، خدواند گواهی می دهد که محققاَ دروغ می گویند… بنایی که آنان بر کفر و نفاق بنا کردند ، دل هایشان را همیشه به حیرت و فریب افکند، تا آن که از آن یا به مرگ یا به توبه دل بر کنند و خداوند به اسرار خلق دانا و به حقایق امور عالم آگاه است.»(توبه/107-110)
به دستور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مسجد ضرار سوزانده و خراب و به زباله دانی تبدیل گردید . از این رو به اعتقاد مالکی ها ساختن مسجد دوم در صورت زیان رساندن به اساس و بنیان مسجد اول جایز نخو اهد بود و خراب کردن و ممانعت از ساختن آن واجب است ، مگر آن که محله بزرگ باشد و با یک مسجد غرض بر طرف نشود که در این صورت مسجد دوم بنا می شود.(علی نژاد قمی، 84،ص110)
مسلمانان باید توجه داشته باشند که یکی از اهداف پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) این بوده که مسجد را به عنوان جایگاه وحدت و همبستگی در میان مردم معرفی نماید لکن آنها نیز باید تلاش کنند تا امروزه نیز مساجد همانند قبل یکی از مهمترین محورهای وحدت محسوب شود.
7-کاهش تنشها و مفاسد اجتماعی و فرهنگی
یکی از مشکلات جدی در جوامع گوناگون اختلافات وصف بند یهای گروه های مختلف اجتماعی در برابر یک دیگر است. اختلافات قبیله ای ، طایفه ای و یا صف آرایی های اهالی روستا ها ، شهر ها و محله ها در برابر یک دیگر از این دست قلمداد می شود این تنشها گاهی با گذر زمان به صورت مزمن در آمده ، بخشی از تاریخ مناطق را به خود اختصاص می دهد و در مواردی منجر به قتل نفس و خسارت مالی فراوان می گردد. پایگاه های معنوی مانند مساجد و روحانیون، تاکنون در کاهش کشمکش‌های رنج آور بسیار موثر بوده اند و اگر روحانیون به خوبی وظیفه خودرا انجام دهند، می توانند مسجد را کانون محبت و رفع تنشهای اجتماعی قرار دهند. گاهی بین دو نفر مومن به دلیلی نزاع می شود، اگر روحانی بتواند برای حل اختلافات با اختصاص زمانی در مسجد با مردم صلح ایجاد کند، ضمن عمل به آیه: «انما المومنون اخوه فاصلحوا بین اخویکم؛ مومنان برادر یک دیگرند، پس دو برادر خود را صلح و آشتی دهید» موجب رفع کدورت گشته و در نهایت افراد متدین بیش از پیش به مسجد علاقمند می گردند.(نبوی ، 83،ص5)
برای دست یابی به هدف ، می توان از طریق ذیل بهره برد :
7-1- جلسات وحدت در مسجد
با دعوت از سران درگیری ها، تشکیل جلسه با آنان و نصحیت آنها با استدلال به آیات قرآنی و روایات، به خوبی می توان زمینه ی هم دلی و دوستی بین آنان را فراهم و از آنان خواست که در کاهش درگیری های اجتماعی تلاش کنند.
7-2-سخنرانی
در سخنرانی ها می توان با استفاده از آیات و روایات مربوط به پرهیز ازاختلافات، گسترش اخوت و برادری، اصلاح بین مومنین و… مردم را به دوری و اجتناب از درگیری ترغیب کرد.
7-3- مراسم
اعیاد و عزاداری های معصومین (علیهم السلام)، زمان های مناسبی است که از گروههای در گیر برای شرکت درمراسم دعوت و با گرمی از هر دو یا چند دسته استقبال و بین آنان صلح و صفا ایجاد شود.
در مناطقی چند مسجد و یا چند محله مجزی وجود دارد، روحانی میتواند با برقراری نماز جماعت در مساجد و یا محله ها به صورت نوبتی و دعوت از همه مردم برای شرکت در نماز جماعت، زمینه همدلی را فراهم سازد: مثلا نماز ظهر و عصر را در یک مسجد و نماز مغرب و عشا را در مسجد دیگر برگزار کند.
7-4-هماهنگی بین دسته های عزاداری
مبلغ می تواند برای ایجاد هماهنگی بین دسته های عزاداری، دسته عزاداری یک مسجد و یا محله را به مسجد و یا محله دیگر برده و در مناسبت دیگر، گروه مقابل را به این مسجد یا محله بیاورد.
7-5- نقل سخنان وحدت آفرین
روحانی می تواند با نقل سخنان مثبت هر گروه در مورد گروه دیگر، خصومتها را به همدلی و وحدت تبدیل کند.(نبوی، 83،ص3)
8- حل اختلافات خانوادگی
در بسیاری از خانواده ها بین زن و شوهر و یا پدر و مادر با فرزندان اختلافاتی بوجود می آید و مردم به دلیل اعتماد به روحانیون، به آنان مراجعه می کنند.بهتراست روحانی، زمان مشخصی را برای پرداختن به این امور در نظر گرفته و در برنامه های مسجد اعلان کند.
روحانیونی که در این امر حساس موفق بوده اند، از پایگاه مسجد، خدمات بسیاری را در امور اجتماعی داشته اند؛ به نحوی که گاهی برای نیرو های انتظامی و دادگاه ها، این امر خیلی واضح بوده است ؛ یعنی، تا زمانی که روحانی در مسجد به فعالیت مشغول است، در حد بسیار زیادی اختلافات مردم به پاسگاهها و کلانتری ها منتقل نمی شود و از سوی دیگر، شاخص های امنیتی و کاهش جرم و جنایات،سیر مثبت را نشان می دهد.
از طرفی روحانی و مسولین مسجد می توانند با برگزاری جلسات مشاوره برای خانواده ها حتی به صورت گروهی تا حد زیادی معضلات و مشکلات آنان را حل و فصل نمایند ودر نتیجه خانواده ها از ثبات و آرامش بیشتری برخوردار می گردند.(همان)
9- مسجد و رسانه های اسلامی
مساجد در کشورهای اسلامی تربیون آزادی برای ترویج معارف واقعی دینی و مخالف و ظلم استبداد گران به شمار می رود. علمای دینی از این مکان های قدسی به عنوان یک شبکه گسترده و بی نظیر مردمی ، در تبیین احکام دین اسلام استفاده می کنند. مسجد را وسیله و ارتباط مناسبی به مردم و پیام رسان مفیدی برای آنان میدانند. و این خود تاثیرات زیادی در گسترش و مالکیت فرهنگ دینی داشته و دارد.( عرشی نیاسر،87 ،ص48)
اکثر گروه های اسلامی به ویژه سیاستمداران اسلامی برای فعالیت های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خود از این مکان های مقدس استفاده میکنند و در کشور هایی که رسانه های عمومی همچون روز نامه ها، صدا وسیما، مجله ها و… دسترسی ندارد مناسب ترین رسانه را مساجد دانسته، از آن استفاده می کنند.(میزبانی،83،ص47)
اگر جایگاه واقعی این مکان ها، به خوبی برای همه روشن شود و از راههای مشروع با مطالب پر محتوا استفاده گردد؛ بهترین ابزار در دست مسلمانان و افراد مستضعف و محروم جامعه خواهد بود می تواند خلاء نهادهای گوناگون فرهنگی و اجتماعی و حتی سیاسی را پر کند .آری در طول تاریخ علمای اسلام از همین جایگاه های مقدس ندای مظلومیت محرومان و مسلمانان را ، به گوش مردم جهان رساندند و مردم را از وضع نابهنجار حکومت های غیر مشروع و ظالم مطلع ساختند .و به مقابله با حاکمان جور پرداخته وآنان را به ستوه آوردند. همان گونه که این مساجد، برای دولتمردان عادل و مشروع، رسانه ای قوی برای رساندن اهداف والای آنان به مردم و مشاوری امین ، برای حاکمان صالح بوده وآنها را از خطا و لغزش به دور نگاه داشته و همواره حامی برنامه های مشروع آن حاکمان بوده و هست. بهترین مصداق آن ، انقلاب اسلامی ایران است که این مکان ها در ایجاد تداوم آن نقش بسزایی ایفا نموده اند.(عرشی نیاسر، 87،ص50)
مسجد تنها یک وسیله ارتباط جمعی یک بعدی نیست که به انتقال پیام الهی اکتفا کند، بلکه مسجد همزمان با انتقال پیام خود ، مرکز تعیین نمود و آثار آن است و این ویژگی است که مسجد را از هر پایگاه و جایگاه دیگر متمایز می سازد .مسجد به عنوان محل تجمع مردم، مرکزی برای اطلاع رسانی و پخش اخبار مهم، نقش ویژه ای را از زمان های گذشته تا حال ایفا کرده است که مصداق بارز آن در جریان شکوهمند انقلاب اسلامی دیده شد.اصولاَ دین مقدس اسلام از این جهت که به مناسبت های مختلف مردم را فرا می خواند، در میان ادیان دیگر از برجستگی خاصی بر خوردار است.(موظف رستمی،85 ،ج2،ص85)
مسجد به سبب مسائل معنوی خویش پایگاهی چند منظوره بود که در آن همه ی اقشار جامعه، با تمامی باور ها و عقاید خویش همه روزه به دور هم جمع می شدند و به تمامی امور مربوط به جامعه خود رسیدگی و مشارکت می نمودند و در واقع، مسجد، مرکز ارتباط جماعت اسلامی و بدنهی مادی ملموس آن تلقی میشود به صورتی که جماعت اسلامی کامل نمیشود مگر با داشتن مسجدی که اعضای آن را به هم دیگر مرتبط میسازد. در حقیقت مسجد اصلی ترین مرکز ارتباطی و اطلاعاتی بود که امکان خبر گیری از تمامی وقایع وجود داشت. زمانی که موذن اذان نا به هنگام سر میداد، همگان می فهمیدند که حادثه ای مهم اتفاق افتاده است و خود را به مسجد می رسانند تا از آن خبر مطلع گردند.(رضایی بیرجندی، 90،ص196)
امروز نیز با سخنرانی هایی که در مساجد انجام میشود و یا از طریق خطبه های نماز جمعه و…مردم میتوانند از خبر ها و اتفاقات مختلف آگاهی پیدا نمایند و نظر دین را در مورد آن ها بدانند تا بتوانند به درستی مسیر خود را انتخاب نمایند.
منابع ومآخذ:
*قرآن
1- بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، مسجد قلب جامعه،چ اول، تهران، انتشارات زکات علم، 1377.
2- دفتر مطالعات وپژوهش‌های مرکز رسیدگی به امور مساجد، فرهنگ مسجد، چ اول، قم،مؤسسه فرهنگی ثقلین، 1385.
3- عرشی نیاسر، عباس، مسجد گوهری بی‌همتا، چ اول، قم، نشر معروف، 1387.
4- علی نژاد قمی، محسن، کارکرد مساجد، چ اول، نشر رسائس، تهران،1384.
5- موظف رستمی، محمد علی، روش‌های جذب نوجوانان به مساجد و نماز جماعت، چ اول تهران، انتشارت پرهیب، 1385.
6-میزبانی، مهناز، نقش مساجد ودانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، چ اول، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383.
7- نوبهار، رحیم، سیمای مسجد، چ اول، قم، نشر مؤلف، 1372.
8- نبوی ، محمد حسن، فعالیتهای اجتماعی مساجد،ماهنامه مبلغان، ش 59 ، 1383.
9- www.hawzah.net